Görünümün ön planda olduğu günümüz tüketici kültüründe, saç sadece estetik bir unsur değil, aynı zamanda bireysel kimliğin güçlü bir yansımasıdır. Saç, hem biyolojik işleviyle saç derisini korur hem de güzellik algısını şekillendirir. Kadın-erkek fark etmeksizin, saç bakımı ve şekillendirme günlük yaşamın önemli bir parçası haline gelmiştir. Saç kesimi, boyama ve şekillendirme gibi işlemler kişisel imajı güçlendirirken, düzenli bakım uygulamaları saçın sağlığını korur. Ancak saç, ölü hücrelerden oluştuğu için kendini yenileyemez; bu nedenle bakım ürünleriyle fiziksel onarım şarttır.
Günümüzde şampuanlar, saç kremleri, boyalar ve spreyler gibi çok sayıda ürün, saçın hem görünümünü güzelleştirmek hem de sağlığını korumak için kullanılıyor. Saç ürünleri geçici (örneğin şampuan, krem) ve kalıcı (örneğin perma, kalıcı boya) etkiler gösterebilir. Şampuanlar saçtaki kiri ve yağı temizlerken, aynı zamanda saçın doğal lipitlerini de azaltabilir. Bu nedenle saç kremleri, nem ve yumuşaklık kazandırmak için şampuan sonrası önemli bir adımdır.
Saç bakımının ilk adımı temizliktir. Şampuanlar, saç ve saç derisinde biriken toz, sebum ve kozmetik kalıntılarını temizlemek için formüle edilir. Bu ürünlerde genellikle anyonik yüzey aktif maddeler kullanılır; bu maddeler yüksek temizlik gücüne sahip olsa da saçta kuruluk, lipit ve keratin kaybına yol açabilir. Bu nedenle şampuan sonrası saç kremi kullanımı, saçı yumuşatmak ve parlaklık kazandırmak adına önemlidir.
Antik çağlardan bu yana doğal özler saç bakımında yer bulurken, günümüzde çevre ve sağlık kaygıları nedeniyle sentetik içeriklere alternatif doğal bileşenlere olan talep hızla artmaktadır. Saçın dayanıklılığı korteks yapısına, parlaklığı ise yüzey kalitesine bağlıdır. Bu nedenle modern ürünler yalnızca temizlik değil, aynı zamanda saçın fizyolojik yapısını onarma hedefi de taşır. Özellikle yoğun bakım ürünleri, kortekste nem tutulumunu artırarak saçın kaybolan özelliklerini geri kazandırabilir.
Günümüzde saç temizliğinde en yaygın kullanılan ürün şampuanlardır. Eskiden sabun tercih edilse de, 1933’te ilk alkali olmayan şampuanın geliştirilmesiyle saç bakımı evrim geçirdi. Modern şampuanlardan beklenen yalnızca temizlik değil; aynı zamanda saçı kurutmadan, cildi tahriş etmeden estetik ve ekonomik bir çözüm sunmalarıdır.
Şampuanlar genellikle 10 ila 30 bileşenden oluşur ve şu ana gruplarda toplanır:
- Temizleyici yüzey aktif maddeler,
- Saçı yumuşatan kondisyonlayıcı ajanlar,
- Kepek gibi saç sorunlarına karşı aktif bileşenler,
- Ürünün dokusunu ve stabilitesini artıran katkılar.
Artık şampuanlar sadece temizlik değil; kepek, dermatit ve saç dökülmesi gibi sorunlara yönelik özel bileşenler de içerebiliyor. Yüzey aktif maddeler kiri ve yağı temizlerken, saçın doğal dengesine zarar vermeyecek şekilde formüle edilir. Modern ürünler nazik yapıları sayesinde cilt üzerinde de güvenle kullanılabilir.
Yüzey aktif maddeler, şampuanların temel temizleyici bileşenleridir. Moleküler yapıları sayesinde bir ucu suyu, diğer ucu yağı çeker; böylece saç ve saç derisindeki kir, yağ ve kalıntılar etkili şekilde uzaklaştırılır.
- Normal saçlar için sodyum lauril sülfat ve SDS gibi anyonik temizleyiciler tercih edilir.
- Kuru saçlar için, anyonik ve amfoterik maddelerden (sülfosüksinat) oluşan daha nazik formüller önerilir.
- Yağlı saçlar için ise derin temizlik sağlayan SDS veya sulfosüksinat içeren şampuanlar yaygındır.
Yüzey aktif maddeler dört ana gruba ayrılır:
- Anyonik maddeler (ör. amonyum lauril sülfat, sodyum laureth sülfat, sodyum lauroyl sarkozinat, SDS, alfa-olefin sülfanat ve amonyum laureth sülfat): Etkili temizlik sağlar, ancak saçta kuruluk ve kabarmaya neden olabilir. Genellikle yardımcı yumuşatıcılarla desteklenir.
- Katyonik maddeler (ör. trimetilalkilamonyum klorür, benzalkonyum klorür ve benzalkonyum bromür): Saç kremlerinde sık kullanılır, saçı yumuşatır ve elektriklenmeyi azaltır.
- Amfoterik maddeler (ör. Alkil iminodipropiyonat ve (amido) betainler): pH’a göre davranış değiştirir, çok naziktir ve genellikle çocuk ya da hassas saç ürünlerinde kullanılır. Ayrıca mükemmel köpürme, temizlik ve ıslatma özellikleri sunarlar. Anyonik yüzey aktif maddelerin agresifliğini azaltmak için kullanılırlar.
- Noniyonik maddeler (ör. glukozitler, sitratlar, sulfosüksinatlar ve hidrolize proteinler): Elektrik yükü taşımaz, düşük tahriş riskine sahiptir, emülgatör ve çözücü olarak iş görür.
- Uzun zincirli alkoller: Belirli yüzey aktif özellikler gösterir. Bunlar arasında setil alkol, stearil alkol, setostearyl alkol (çoğunlukla setil ve stearil alkol içerir) ve oleil alkol önemli yer tutar.
Şampuandaki yüksek su içeriği, bakteriyel büyümeyi önlemek için koruyucuların eklenmesini zorunlu kılar. Ayrıca, ürünün kıvamını artırmak için elektrolitler, selüloz türevleri ve doğal sakızlar gibi kalınlaştırıcılar kullanılır. pH düzenleyiciler, şampuanın pH değerlerinin saç ve saç derisinin doğal pH'ı (5.5–6.0) ile uyumlu olacak şekilde ayarlanmasını sağlar. Sekastrasyon ajanları, örneğin EDTA’ da kullanılır. Parfümler ve boyalar, şampuanın duyusal profilini iyileştiren ana bileşenler olarak formülasyona eklenir.
Bazı formüllerde saç kremleriyle birleşerek “2’si 1 arada” ürünler elde edilir. Bu ürünler, hem temizlik hem de bakım sağlayarak saçı yumuşatır, kolay taranmasını sağlar ve saç yüzeyindeki sürtünmeyi azaltır.
Saç kremleri, statik elektriği azaltarak saçın kabarmasını önler, parlaklık kazandırır ve saçı korur. Bu parlaklık, saç telinin ışığı yansıtma yeteneğinden kaynaklanır. Piyasada farklı ihtiyaçlara hitap eden saç kremi türleri mevcuttur:
- Hızlı saç kremleri: Islak saça uygulanır, taramayı kolaylaştırır.
- Derin bakım kremleri: 20–30 dakika bekletilir, özellikle hasar görmüş saçlar için uygundur.
- Leave-in kremler: Durulanmaz, saçta kalır ve dolaşıklığı önler.
- Durulama kremleri: Şampuandan sonra uygulanır, saçın karışmasını engeller.
Bu ürünler saçın sağlıklı ve bakımlı görünmesini destekler.
Çevresel, ısıl ve kimyasal hava koşulları saçı hasara uğratır ve hoş olmayan bir his ve görünüm oluşturur. Parlaklık ve doku bozulmasının başlıca nedeni, kütikül yüzeyinden 18-metileikosanoik asit (18-MEA) katmanının kısmi veya tamamen kaybolmasıdır. Bu hidrofobik kaplamanın yokluğu, saçı daha hidrofilik hale getirir ve şişmeye yatkın hale getirir, böylece kırılganlığını artırır ve lifler arasındaki sürtünmeyi artırır. Saç telleri, çoğaltılamaz ölü hücrelerden oluşur, bu nedenle saçın biyolojik olarak yeniden onarılması imkansızdır. Saçın korteksine maruz kalmayı ve zarar görmesini önlemek için, fiber yüzeyi, saç kremi uygulanarak kütikülün hasar görmüş alanlarını kapatarak kısmen onarılabilir. Tedavi edilmemiş saç ile ürünle tedavi edilmiş saçı gösteren SEM fotoğrafları, saç kremi birikintisinin kütiküllerin kenarlarını doldurduğunu göstermektedir. Güçlü saç kremleri kullanmak, fiber katmanını geçici olarak değiştirebilir ve saçın kaybolan bazı fiziksel özelliklerinin geri kazandırılmasına yardımcı olabilir.
Saç bakımında kullanılan kondisiyoner (yumuşatıcı) bileşenler, hem şampuanların içine eklenebilir hem de şampuan sonrası ayrı ürünler olarak formüle edilebilir. Özellikle anyonik yüzey aktif maddeler, şampuanlara temizlik gücü kazandırırken saçın negatif yükünü artırır. Bu da saçta kabarmaya, sürtünmeye ve dolaşıklığa neden olur. Bu etkiyi azaltmak için şampuanlara yumuşatıcı içerikler eklenir. Ancak bu içerikler, anyonik (negatif yüklü) ve katyonik (pozitif yüklü) maddeler bir arada kullanıldığında birbirini etkisiz hale getirebileceği için, istenilen kondisiyonlayıcı etki tam anlamıyla elde edilemeyebilir.
Bu nedenle “2’si 1 arada” ürünler (hem temizlik hem bakım sunan şampuanlar) her ne kadar pratik olsa da, bakım performansı genellikle zayıf kalır. Şampuan sonrası uygulanan saç kremleri, bu amaç için özel formüle edildiklerinden çok daha etkilidir.
| Sınıflandırma | Uygulama | Kullanılan Kondisyonlayıcı Ajanlar |
| “2'si 1 arada” Şampuanlar | Temizleme ve bakım işlevi gören şampuan. Yönetilebilirlik, parlaklık ve antistatik özellikler kazandırmak için bakım katkı maddeleri içerir. Kuru, hasar görmüş veya kimyasal işlem görmüş saçlar için önerilir. | Hidrolize protein, silikonlar, gliserin, polivinilpirilidone veya katyonik saç kremleri. |
| Hızlı saç kremleri | Şampuandan sonra uygulanması ve kısa bir süre (yaklaşık 5 dakika) bekletildikten sonra durulanması amaçlanır. Hafif hasar görmüş saçlar için günlük kullanım için idealdir, şampuanın etkisini azaltır ve günlük yönetilebilirliği artırır. | Katyonik saç kremleri, örneğin behentrimonium klorür ve stearalkonyum klorür. |
| Yoğun bakım kremleri | Hızlı saç kremlerinden daha yoğun formüle edilmiştir ve saçı 20-30 dakika boyunca bekletmek gereklidir. Son derece kuru saçlar için veya kimyasal işlemler (örneğin, saç boyama ve perma) öncesinde önerilir. | Proteinlerin yanı sıra daha yüksek konsantrasyonda katyonik saç kremleri. |
| Leave-in saç kremleri | Şampuan ve saç kremi uygulandıktan sonra durulanmayan şekilde tasarlanmıştır. Bu ürünler, ıslak veya kuru saça günlük olarak uygulanabilir ve rutin bakım sırasında oluşabilecek hasarı önlemek için idealdir. | Silikonlar, yağlar, polivinilpirilidone veya diğer film oluşturucu ajanlar. |
| Blow drying saç kremleri | Havluyla kurutulmuş saça, saç kurutma ve şekillendirme öncesinde uygulanır; fotoproteksiyon sağlar ve ısıl hasarı önleyebilir. İnce saçı ve aşırı saç derisi sebumu olan kişiler için faydalıdır. | Hızlı saç kremleriyle aynı ajanları içerir, ancak yağ içermez.Hızlı saç kremleriyle aynı ajanları içerir, ancak yağ içermez. |
| Saç Kalınlaştırıcılar | Saç telini kaplar, çaplarını artırarak kalın saç izlenimi yaratır. Genellikle saç kremi olarak kullanılan proteinler içerir ve şekillendirme öncesinde havluyla kurutulmuş saça uygulanır. | Film oluşturucu ajanlar, örneğin silikonlar veya hidrolize proteinler, örneğin keratin K31. |
Farklı saç tiplerine ve hasar seviyelerine uygun çok sayıda saç bakım ürünü ve kimyasal bileşen mevcuttur. Her saç kremi formülasyonu, istenen estetik ve fiziksel sonuçlara göre özel olarak hazırlanır. Bu ürünlerde hem doğal (örneğin selüloz, nişasta türevleri) hem de sentetik (örneğin silikonlar, poliakrilatlar, polivinilpirilidone) polimerler; ayrıca sakızlar ve hidrolize proteinler kullanılır.
Bu bileşiklerin saçla etkileşimi; moleküler ağırlık, elektrik yükü ve hidrofobik özellik gibi faktörlere bağlı olarak değişir. Saç kremleri genellikle birkaç farklı madde sınıfını bir arada kullanarak saça çok yönlü faydalar sağlar.
Saç bakım etkisi üç ana mekanizma ile gerçekleşir:
- Yük nötrleme: Katyonik bileşikler, saçın negatif yüklerini dengeleyerek kabarmayı ve sürtünmeyi azaltır.
- Hidrofobiklik kazandırma: Saç telinin suya karşı dirençli (hidrofobik) yapısı yeniden oluşturularak, kutikül yüzeyi daha pürüzsüz ve parlak hale getirilir.
- Protein desteği: Kayıp proteinlerin küçük parçacıklar hâlinde saça nüfuz etmesiyle nem tutma kapasitesi artar ve saç yapısı güçlendirilir.
| Sınıflandırma | Etki Mekanizması | İçerikler |
| Katyonik Saç Kremleri | Katyonik saç kremleri, hasar görmüş saçı, pozitif yüklü moleküllerin saç yüzeyine yerleşmesiyle negatif yüklerin nötralize edilmesini sağlar. Bu işlem, saçın yumuşaklık ve pürüzsüz görünüm kazanmasına yardımcı olur. Saçtaki statik elektrik, kutiküllerin üzerindeki pozitif yüklerin etkisiyle azalır. Kimyasal işlem görmüş saçlar için özellikle etkilidir. | Kuaterner amonyum bileşenleri:Setrimonyum klorür, stearalkonyum klorür, vb. |
| Film Oluşumu Sağlayan Saç Kremleri | Polimerlerin, kutikül yüzeyindeki kusurları dolduracak bir film oluşturarak saç telini kaplamasıyla çalışır. Bu, saçı eski yumuşaklığına ve parlaklığına kavuşturur. Ayrıca, pozitif yük taşıyabilir ve anyonik hasar görmüş saç tellerinin statik elektriğini azaltabilir. | Film Oluşumu Sağlayan Ajanlar: Polyvinilpirrolidon (PVP), silikonlar ve yağlar gibi. |
| Protein Bazlı Saç Kremleri | Protein bazlı saç kremleri, saç telini penetre edebilen amino asitler ve küçük polipeptit fragmanları içerir. Bu bileşenler, kaybolan proteinleri yeniden kazandırarak hasar görmüş saçı onarır ve saçı güçlendirir. Fazla proteinler, saç yıkandığında arındırılır, bu nedenle etkisi geçicidir. | Farklı Protein Kaynakları: Hayvansal protein, yumurta, plasenta, kollajen, keratin, bira ve diğerleri. |
1. Katyonik Saç Kremleri (Yumuşatma ve Elektriklenme Azaltma)
Katyonik saç kremleri, genellikle kuaterner amonyum bileşikleri içerir (ör. setrimonyum klorür, behentrimonyum klorür). Bu maddeler:
- Saç telinin negatif yükünü pozitif iyonlarla nötralize eder.
- Statik elektriği azaltır, saçın daha pürüzsüz ve yumuşak görünmesini sağlar.
- Elektrostatik etkileşimle saç yüzeyine yapışarak, koruyucu bir tabaka oluşturur.
- Hidrofobik zincirleri sayesinde saçın nem kaybını önler, ya da yağ bazlı içeriklerle etkileşerek daha etkili koşullandırma sağlar.
2. Film Oluşturan Saç Kremleri (Koruma ve Parlaklık Artırma)
Bu kremler, yüksek moleküler ağırlıklı polimerler ve silikonlar (özellikle dimetikon) içerir.
- Saç teli yüzeyinde ince bir film tabakası oluşturarak kutikül kusurlarını kapatır.
- Bu tabaka, saçın parlaklığını artırır ve sürtünmeyi azaltır.
- Silikonlar saçı daha hidrofobik hale getirerek su kaybını azaltır.
- Katyonik köprüleme ajanları, silikonların saçta daha iyi tutunmasını sağlar.
- Örnek maddeler: Polyquaternium-10, Polyquaternium-7 gibi katyonik modifiye polimerler.
3. Protein Bazlı Saç Kremleri (Onarım ve Güçlendirme)
Bu ürünler, hasarlı saçlara özel olarak formüle edilir ve düşük moleküler ağırlıklı hidrolize proteinler (1–10 kDa arası) içerir.
- Saç telinin içine nüfuz ederek kaybolan keratini yerine koyar.
- Saçı güçlendirir, kırılganlığı azaltır ve esnekliğini artırır.
- Etki, temas süresine bağlıdır ve genellikle geçicidir; düzenli uygulama gerekir.
- Kaynaklar: hayvansal keratin, plasenta, kollajen, ve etik/sürdürülebilir amaçlarla bitkisel proteinler (quinoa, soya, pirinç, jojoba, baobab).
- Modern formülasyonlarda, peptit teknolojisiyle moleküler yapı ayarlanarak saçla daha etkili bağ kurması sağlanır.
Formülasyon Detayı
Çoğu saç kremi, etkinliği artırmak için bu üç tür bileşeni bir arada içerir.
- Yağlı alkoller (setil, stearil alkol) ve lipitler, saçın kayganlığını ve yumuşaklığını artırır.
- Katyonik maddeler, bu yağlarla ve silikonlarla sinerjik etki oluşturarak ürünün saçta tutunmasını kolaylaştırır.
Thiab, S., Mhaidat, N. M., Taha, M. A., Thiab, S., Koraysh, S., Abutayeh, R., & Basheti, I. (2021). A systematic review of randomized controlled trials assessing phytochemicals and natural ingredients for skin and hair care. Journal of Applied Pharmaceutical Science, 11(7), 020-045.
Alessandrini, A., & Piraccini, B. M. (2016). Essential of hair care cosmetics. Cosmetics, 3(4), 34.
Kim, J.; Lask, G.P.; Nelson, A. Comprehensive Aesthetic Rejuvenation: A Regional Approach; CRC Press: Boca Raton, FL, USA, 2011; Volume 8.
Park, A.M.; Khan, S.; Rawnsley, J. Hair Biology: Growth and Pigmentation. Facial Plast. Surg. Clin. North Am. 2018, 26, 415–424.
Robbins, C.R. Interactions of Shampoo and Conditioner Ingredients with Hair. In Chemical and Physical Behavior of Human Hair; Springer: Berlin/Heidelberg, Germany, 2012; pp. 329–443
Gubitosa, J., Rizzi, V., Fini, P., & Cosma, P. (2019). Hair care cosmetics: From traditional shampoo to solid clay and herbal shampoo, a review. Cosmetics, 6(1), 13.
Sinclair, R. D. (2007, December). Healthy hair: what is it?. In Journal of investigative dermatology symposium proceedings (Vol. 12, No. 2, pp. 2-5). Elsevier.
Preethi, P. J., Padmini, K., Srikanth, J., Lohita, M., Swetha, K. P. V. R., & Rao, P. V. (2013). A review on herbal shampoo and its evaluation. Asian Journal of Pharmaceutical Analysis, 3(4), 153-156.
Trüeb, R. M. (2007). Shampoos: ingredients, efficacy and adverse effects. JDDG: Journal der Deutschen Dermatologischen Gesellschaft, 5(5), 356-365
Robbins, C. R., & Robbins, C. R. (2012). Chemical and physical behavior of human hair (Vol. 4). Berlin: Springer.
Zhang, Y.; Alsop, R.J.; Soomro, A.; Yang, F.C.; Rheinstädter, M.C. Effect of shampoo, conditioner and permanent waving on the molecular structure of human hair. PeerJ 2015, 3, e1296.
Vlavi, S. M., Patil, A. D., Yeowle, H. M., Jain, V. H., & Pawar, S. P. (2017). Formulation and evaluation of herbal shampoo powder. International journal of Pharma and chemical research, 3(3), 492-498.
Hordinsky, M., Chu, S., Caramori, A. P. A., & Donovan, J. C. (2022). Hair physiology and grooming. Cosmetic Dermatology: Products and Procedures, 299-308.
Dias, M. F. R. G. (2015). Hair cosmetics: an overview. International journal of trichology, 7(1), 2-15.
Parreira, H. C. (1980). On the isoelectric point of human hair. Journal of Colloid and Interface Science, 75(1), 212-217.
Bovero, A. (2011). Dermocosmetologia. Dall'inestetismo al trattamento cosmetico. Tecniche nuove.
Tokunaga, S., Tanamachi, H., & Ishikawa, K. (2019). Degradation of hair surface: Importance of 18-MEA and epicuticle. Cosmetics, 6(2), 31
Fernández-Peña, L., & Guzmán, E. (2020). Physicochemical aspects of the performance of hair-conditioning formulations. Cosmetics, 7(2), 26.
Sinclair, R.D. Healthy Hair: What Is it? J. Investig. Dermatol. Symp. Proc. 2007, 12, 2–5.
Trüeb, R., & Hoffmann, R. (2007). Aging of hair. In Textbook of Men's Health and Aging (pp. 715-728). CRC Press.
Bouillon, C. Shampoos. Clin. Dermatol. 1996, 14, 113–121.
Draelos, Z.D. Shampoos, conditioners, and camouflage techniques. Dermatol. Clin. 2013, 31, 173–178.
D’Souza, P.; Rathi, S.K. Shampoo and conditioners: What a dermatologist should know? Indian J. Dermatol.
Haskin, A., Kwatra, S. G., & Aguh, C. (2017). Breaking the cycle of hair breakage: pearls for the management of acquired trichorrhexis nodosa. Journal of Dermatological Treatment, 28(4), 322-326.
Bolduc, C.; Shapiro, J. Hair care products: Waving, straightening, conditioning, and coloring. Clin. Dermatol. 2001, 19, 431–436.
Draelos, Z.D. Sunscreens and Hair Photoprotection. Dermatol. Clin. 2006, 24, 81–84.
Patil, A., & Ferritto, M. S. (2013). Polymers for personal care and cosmetics: Overview. Polymers for personal care and cosmetics, 3-11.
Draelos, Z. K. (1991). Hair cosmetics. Dermatologic clinics, 9(1), 19-27.
Benson, H.A.; Roberts, M.S.; Leite-Silva, V.R.; Walters, K. Cosmetic Formulation: Principles and Practice; CRC Press: Boca Raton, FL, USA, 2019.
Dias, M. F. R. G. (2015). Hair cosmetics: an overview. International journal of trichology, 7(1), 2-15.
Draelos, Z. D. (2004). Hair care: an illustrated dermatologic handbook. CRC Press.
Azizova, M., Archibald, E. A., Tasker, R., & Chaudhuri, A. (2016). U.S. Patent No. 9,505,820. Washington, DC: U.S. Patent and Trademark Office.
Tinoco, A., Martins, M., Cavaco-Paulo, A., & Ribeiro, A. (2022). Biotechnology of functional proteins and peptides for hair cosmetic formulations. Trends in Biotechnology, 40(5), 591-605.
