Alzheimer Hastalığı: En Yaygın Demans Türü ve Dünya’daki̇ En Yaygın Nörodejeneratif Hastalık

Tanım

Demans (bunama); hafıza, dil, kişilik ve davranış, yürütme ve görsel-uzamsal işlev, enstrümantal performans yetenekleri ve/veya temel günlük yaşam aktiviteleri gibi bilişsel (zihinsel) işlevlerin iki veya daha fazlasının ilerleyici kaybı ile karakterize klinik bir sendromdur. Alzheimer Hastalığı (AH) veya diğer bir ifadeyle Alzheimer tipi demans; hafıza kaybı ve bilişsel işlev bozukluğu ile karakterize ilerleyici nörodejeneratif (beyinde ilerleyici nöron (sinir) kaybına, harabiyetine neden olan) bir hastalıktır. Aynı zamanda demansın en yaygın nedeni ve en yaygın görülen nörodejeneratif hastalıktır.

Tarihçe

AH ilk olarak, 1906 yılında Alois Alzheimer ismindeki Alman psikiyatr ve nöropatolog tarafından 1901 yılında karşılaştığı bir hastada tanımlanmıştır. Hafıza kaybı ve tuhaf davranışları olan hastasını uzun yıllar boyunca inceleyen Alois Alzheimer, hastanın ölümü sonrası beyin dokularını incelemiş ve ilerleyen yıllarda büyük ölçüde aydınlatılacak ve kendi ismiyle anılacak olan AH’nin temel patofizyolojisini (hastalığa neden olan mekanik, fiziksel veya biyokimyasal işlevlerde meydana gelen bozukluklar) oluşturan “amiloid plaklar” ve “nörofibriler yumaklar” olarak tanımlanan beyinde sinir harabiyeti göstergelerini Kraepelin’in laboratuvarında keşfetmiştir. Bununla birlikte AH’nin altında yatan sinir hücrelerindeki harabiyetin bu iki temel göstergesi olan plaklarda bulunan beta amiloid (Aβ) peptitler ve nörofibriler yumaklarda bulunan tau proteinin moleküler düzeyde tanımlanması ancak 1980’li yıllarda gerçekleşmiştir. Kolinerjik sinirler adı verilen ve öğrenme ve bellekte önemli işlevleri olan sinirlerin sayı ve işlevlerinde azalma, glutamerjik sinirler adı verilen ve öğrenme ve bellekte önemli rol oynayan sinirlerde aşırı uyarılma, nöroinflamasyon (merkezi sinir sisteminde inflamasyon (iltihap)), oksidatif stres (serbest radikallere bağlı hasar) gibi pek çok faktörün de AH’ye katkısı olduğu keşfedilmiş ve günümüze değin gerek hastalığın altında yatan nedenlerin tespiti, gerekse bu hastalığı tedavi etmek için araştırmalar yoğun olarak devam etmektedir.

Epidemiyolojisi (görülme sıklığı)

AH, kademeli hafıza kaybına ve nihayetinde iletişimde ve temel günlük aktivitelerde engellere neden olur ve dünya çapında yaşlılarda ölümün başlıca nedensel faktörlerinden biridir. AH çoğunlukla yaşlı yetişkinleri etkilemektedir. Bir kişi 65 yaşını geçtikçe AH riski artar. 65-84 yaş arası yaklaşık olarak her 13 kişiden biri ve 85 yaş ve üzeri yaklaşık her üç kişiden biri AH ile yaşamaktadır. Dünya genelinde Alzheimer hastalarının sayısı yaklaşık 50 milyondur ve bu sayının 2050 yılına kadar 150 milyona çıkacağı tahmin edilmektedir. Demans (bunama), küresel olarak önde gelen yedinci ölüm nedenidir ve yaşlı insanlar arasında engellilik ve bağımlılığın başlıca nedenlerinden biri olup, dünya çapındaki tüm demans (bunama) vakalarının %60-70'ine AH katkıda bulunduğundan, AH sosyal ve ekonomik bir küresel yüktür.

Alzheimer hastalığı teşhisinde tıbbi testler

Günümüzde bir kişide AH olup olmadığının anlaşılabilmesi için tek bir test bulunmamaktadır. Hekimler, doğru bir tanı koymak için nörolojik muayeneler, bilişsel (zihinsel) ve işlevsel değerlendirmeler, beyin görüntüleme (manyetik rezonans görüntüleme (MRI), bilgisayarlı tomografi (CT), pozitron emisyon tomografisi (PET)) ve beyin omurilik sıvısı veya kan testleri dahil olmak üzere tıbbi geçmiş ve diğer bilgilerle birlikte tanı araçlarını kullanmaktadırlar. Bununla birlikte AH’yi gözde retinal görüntüleme ve tükürük ve deriden tespit edebilme için yapılan araştırmalar devam etmekte ve bu testler yeni, gelişmekte olan testler, biyobelirteçler olarak değerlendirilmektedir. AH’nin tespiti amacıyla sağlık uzmanları tarafından kişinin psikiyatrik geçmişi ve bilişsel ve davranışsal değişikliklerin geçmişi de dahil olmak üzere tıbbi geçmişi gözden geçirilir. Mevcut ve geçmiş tıbbi sorunlar ve endişelerin yanı sıra kişinin kullandığı ilaçlar hakkında bilgi edinilir. Doktor ayrıca, AH’nin genetik olarak aktarılabilme imkânı da olduğundan, Alzheimer ve diğer demans hastalıklarına sahip olup olmadıkları da dahil olmak üzere diğer aile üyelerini etkileyen önemli tıbbi durumlar hakkında sorular sorar.

Tedavi yaklaşımları

Yüzyılı aşkın süre önce keşfedilmesine ve uzun yıllar boyunca hastalığın tanımlanması, süreçlerinin aydınlatılması ve tedavisine yönelik yoğun çalışmalar yapılmasına rağmen AH’yi kesin olarak tedavi eden bir ilaç veya bir tedavi yöntemi ne yazık ki günümüzde hâlâ bulunamamıştır.

AH’nin tedavisine yönelik kullanılan ilaçlar son derece sınırlı olup, bu alanda temel olarak “dört ilaç” bulunmaktadır ve bu ilaçlarla yapılan tedavi “semptomatik (belirtiye yönelik) tedavi” olarak sınıflandırılmakta ve hastalığı tam olarak iyileştirmemekte ve beyindeki sinirlerde oluşan harabiyeti tam olarak tedavi edememektedirler. Bu dört ilaçtan üçü beyinde kolinerjik sinirlere ait işlevlerin etkinliğini arttırmaya yönelik “antikolinesteraz” ilaçlar (donepezil, rivastigmin ve galantamin) ve biri beyinde glutamerjik sinirlerin aşırı işlevlerini azaltmak amacıyla glutamerjik sinirlerin bir reseptör alt tipi olan N-metil-D-aspartat (NMDA) reseptörlerini yarışmalı bir biçimde antagonize eden (reseptör uyarıldığında ortaya çıkan biyolojik yanıtı engelleyen) “NMDA kompetitif (yarışmalı) antagonisti” (memantin)’dir. Antikolinestreaz ilaçlar (donepezil, rivastigmin ve galantamin); hafif ve orta şiddette Alzheimer tipi demansın semptomatik tedavisinde, NMDA yarışmalı antagonisti (memantin) ise orta ve şiddetli Alzhemier tipi demansın semptomatik tedavisi için onaylanmışlardır. Donepezil ve galantaminin tablet, rivastigminin ise kapsül, solüsyon (çözelti) ve cilt üzerine yapıştırılan flaster formları mevcuttur. Memantinin ise tablet ve çözelti içeren formları mevcuttur ve memantin ile donepezili birlikte içeren daha yeni bir kombinasyon ilaç şekli de bulunmakta ve orta ve şiddetli Alzheimer tipi demansın tedavisine yönelik olarak kullanılmaktadır. 

Bu ilaçlar AH'yi tedavi edemediğinden, AH'nin patofizyolojik (hastalığa neden olan mekanik, fiziksel veya biyokimyasal işlevlerde meydana gelen bozuklukların) belirteçlerini hedef alan monoklonal antikorlar (bir hastalık etkenine karşı onu yok etmek için tasarlanmış (klonlanmış) antikorlar (bağışıklık hücreleri)) (örneğin Aβ plaklarını hedef alan birçok monoklonal antikor (örn. aducanumab, lecanemab)) dahil olmak üzere hastalık modifiye edici ilaçlara olan ilgi artmıştır. Bununla birlikte, AH’nin erken evresinde hafif bilişsel (zihinsel) yetmezlikte tedavi için FDA (Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi) onayı almış olan bu yeni ilaçlarla klinikte bilişsel (zihinsel) fonksiyonlardaki azalmada tam olarak belirgin bir etkinlik elde edilemediği ve bu ilaçların nörolojik komplikasyonlar gibi yan etkileri ve dolayısıyla güvenilirlikleri ile ilgili sorunlar nedeniyle bu ilaçların onaylanması konusunda büyük tartışmalar bulunmaktadır. Bu alanda en son FDA onayı alan ilaç etki mekanizması yine aducanumab, lecanemab ile aynı olan (Aβ’ya karşı monoklonal antikor) ve onlarla aynı şekilde erken evre AH’de, hafif bilişsel yetmezlik için 2024 yılında onaylanan donanemab’tır. Ayrıca şizofreni tedavisinde kullanılan, atipik antipsikotik bir ilaç olan brekspiprazol de AH’ye bağlı demans (bunama) ile ilişkili ajitasyon (bir kişinin, kendisi ya da yakın çevresinin güvenliğini tehlikeye sokan her türlü sesli, sözlü ve/veya motor davranışlar kümesi) tedavisinde FDA tarafından 2023 yılında onaylanmıştır. Buna ek olarak, on yıllar boyunca AH'nin çeşitli hastalık gelişim yollarını hedef alan birçok ilaç araştırması yapılmış olmasına rağmen, sonuçlar tatmin edici değildir ve henüz AH'nin ilerlemesini etkili bir şekilde durduran etkili ve doğrulanmış bir tedavi yoktur.

AH’den korunmak için; vücut kitle indeksi (VKİ) ve vücut ağırlığının dikkatli yönetilmesi, (özellikle 65 yaş üstü yetişkinler tarafından) düzenli fiziksel egzersiz yapılması, okuma ve satranç oynama gibi bilişsel (zihinsel) aktiviteleri uyaran eylemlerin yapılması, sigara içilmemesi ve tütün kullanılan ortamlarda bulunulmaması, alkol tüketiminin kısıtlanması, yeterli ve iyi kalitede uyku, sağlıklı bir yaşam şekli ile diyabetten (şeker hastalığı) kaçınılması, sağlıklı bir yaşam şekli ve gerekli durumlarda ilaç kullanımı ile ateroskleroz (damar tıkanıklığı), atriyal fibrilasyon (kalp atriyumunun (kulakçığının) koordine olmadan ve çok hızlı kasılması) gibi kalp damar hastalıklarına karşı önlem alınması, hipertansiyon (yüksek kan basıncı) ve ortostatik hipotansiyona (oturduktan veya uzandıktan sonra ayakta dururken meydana gelen düşük kan basıncı) karşı dikkatli olunması, yaşlılıkta sağlıklı ve güçlü olma, yaşamın erken dönemlerinde olabildiğince eğitim almak, zihni sakin tutmak ve günlük stresten uzak durmak gibi öneriler güncel bilimsel yayınlarda ön klinik öneriler de dahil olmak üzere verilmektedir.