Kalsiferol olarak da adlandırılan D vitamini; bazı gıdalarda doğal olarak bulunan, bazılarına eklenen ve besin takviyesi olarak temin edilebilen yağda çözünen bir vitamindir. D vitamini, vücut için önemli bir besin maddesidir ve kemik sağlığını korumak, bağışıklık sistemi fonksiyonlarını desteklemek, hücre büyümesini düzenlemek gibi birçok önemli rolü vardır. D vitamini, genellikle "güneş vitamini" olarak adlandırılır çünkü cilt, güneş ışığına maruz kaldığında D vitamini üretir. Aynı zamanda, balık yağı, süt ürünleri, yumurta sarısı gibi bazı gıdalarda da bulunur.

D vitamini, D2 (ergokalsiferol) ve D3 (kolekalsiferol) olmak üzere iki ana formda bulunur. D2 vitamini diyetle çoğunlukla mantarlardan ve ayrıca bitkilerden elde edilir ve genellikle takviyelerde kullanılır. Alabalık, somon balığı, ton balığı ve uskumru gibi balık türleri de ihtiyaç duyulan D vitaminin bir kısmını sağlayabilir. D3 vitamini ise diyetle (hayvansal ürünler ile) elde edilebilir veya yeterli güneş ışığına yani ultraviyole B (UVB) radyasyonuna maruz kaldıktan sonra kolesterol öncüsü 7-dehidrokolesterolün dönüşümünden deride sentezlenebilir.

D vitamini sentezi için güneşe maruz kalma, yalnızca güneş ışınlarının açısı 45°'den fazla olduğunda etkili olabilir. Bunun bir sonucu olarak, kuzey yarımkürede yaşayanlar kış aylarında deri sentezi yoluyla yeterli miktarda D vitamini alamazlar ve bazı kuzey bölgelerinde güneşe az maruziyet yılın 6 ayına kadar sürebilir. D vitamini alımını artırmak için bazı ülkeler süt ürünlerini ve margarini D vitamini ile zenginleştirme politikası uygularken, yapay UVB maruziyeti için ampul kullanımı da D vitamini sentezini artırmak için bir başka araçtır.

İnsanlar için D vitamininin ana kaynağı güneş ışığı (UVB ışınları) kaynaklı D vitamini sentezinin derideki öncüsü 7-dehidrokolesterolden kaynaklanırken, D vitamininin doğal besin kaynakları (örn. balık veya mantar) genel D vitamini alımında yalnızca küçük bir rol oynamaktadır.

3.1. Kemik sağlığı

D vitamini, kalsiyum ve fosforun bağırsaklardan emilimini artırarak kemik ve dişlerin gelişimi, güçlenmesi ve korunmasını sağlar.

Kalsiyum ile birlikte, yaşlı yetişkinleri osteoporozdan korumaya yardımcı olur.

Bağırsakta kalsiyum emilimini artırarak hipokalsemik tetaniyi (kasların istemsiz kasılması, kramp ve spazmlara yol açması) önlemek için yeterli serum kalsiyum ve fosfat konsantrasyonlarını korur. Ayrıca osteoblastlar ve osteoklastlar tarafından kemik büyümesi ve kemiğin yeniden şekillendirilmesi için de gereklidir.

3.2. Kas fonksiyonu

D vitamini, kas sağlığı üzerinde önemli bir role sahiptir. Son yıllarda yapılan çalışmalar, bu vitaminin kas dokusunun korunmasına ve yenilenmesine yardımcı olduğunu göstermektedir. Vitamin D, kas hücrelerinde bulunan reseptörler aracılığıyla kas onarım sürecine katkıda bulunur. Ayrıca kas hasarı sonrası kas dokusunun yenilenmesini destekleyen mitokondri sağlığı üzerinde olumlu etkiler göstermektedir. 

Orta yaşlı ve yaşlı bireyler üzerinde yapılan bazı araştırmalar, D vitamini takviyesinin kas gücünü artırabileceğini göstermektedir. Özellikle alt ekstremitelerdeki kas gücünde anlamlı iyileşmeler görülmüştür. Bununla birlikte, kas gücüne olan etkiler kişisel faktörlere bağlı olarak değişkenlik gösterebilir; bu faktörler arasında fiziksel aktivite düzeyi, vitamin D durumu ve egzersiz türü yer alır​.

3.3. Bağışıklık sistemi

D vitamini, bağışıklık sistemini hem doğuştan gelen hem de adaptif bağışıklık süreçlerinde etkileyen önemli bir bağışık sistemi düzenleyicidir.

D vitamini, özellikle T ve B hücrelerini düzenler. T hücre proliferasyonunu baskılar ve proinflamatuar (iltihap artırıcı) sitokinlerin üretimini azaltır. Bu durum, genel olarak inflamasyonu azaltıcı bir etkiye sahiptir.

B hücrelerinde ise immünoglobulin üretimini ve B hücre proliferasyonunu baskılar, bu da otoimmün hastalık riskini azaltmada önemlidir. Ayrıca, makrofajlar üzerinde etkilidir ve makrofajların sitokin üretimini ve hücre yenilenme süreçlerini düzenler​.

3.4. Kardiyovasküler sağlık

D vitamini eksikliğinin, özellikle koroner arter hastalığı, kalp yetmezliği ve atriyal fibrilasyon gibi kardiyovasküler hastalıklarla yakından ilişkili olduğu bulunmuştur. 

Düşük D vitamini seviyeleri, arteriyel sertleşme, hipertansiyon ve ateroskleroz gibi kardiyovasküler sorunlarla bağlantılıdır. Ayrıca, D vitamini eksikliği olan hastaların daha kötü prognozlara sahip olduğu, kalp krizi ve diğer kardiyovasküler olayların sıklığının arttığı gözlemlenmiştir​.

Ancak, D vitamini takviyelerinin kalp sağlığı üzerindeki etkisi hala tartışmalıdır. Bazı çalışmalar, D vitamini takviyesinin kardiyovasküler riskleri azalttığını öne sürse de klinik denemelerin bir kısmı bu ilişkiyi desteklememektedir. Bunun nedeni, D vitamini metabolizması ve kardiyovasküler etkiler arasındaki karmaşık etkileşimlerin tam olarak anlaşılmamış olmasıdır​. Özetle, D vitamini eksikliği kardiyovasküler sağlığı olumsuz etkileyebilir, ancak bu konuda daha fazla klinik araştırmaya ihtiyaç vardır.

3.5. Kanser üzerine etkileri

Yapılan araştırmalara göre, D vitamini kanser üzerinde hem koruyucu hem de tedavi edici etkiler gösterebilir. D vitamini eksikliği, özellikle meme, kolon, prostat ve akciğer kanseri gibi çeşitli kanser türleriyle ilişkilendirilmiştir. Yeterli D vitamini düzeyleri, bazı kanser türlerinde daha düşük ölüm oranları ve iyileşmiş hayatta kalma oranlarıyla bağlantılıdır. Özellikle D vitamini takviyesinin bazı hastalarda kanser nüksünü ve ölüm oranını azalttığı gözlemlenmiştir, ancak bu konuda tutarsız sonuçlar da mevcuttur. Bu nedenle, daha fazla klinik araştırmaya ihtiyaç duyulmaktadır​.

3.6. Ruh sağlığı

D vitamini ruh sağlığı üzerinde önemli bir role sahiptir. Araştırmalar, D vitamini eksikliğinin depresyon ile ilişkilendirildiğini ve yeterli D vitamini seviyelerinin ruh sağlığını destekleyebileceğini göstermektedir. Son 5 yılda yapılan çalışmalarda, D vitamini takviyesinin depresyon belirtilerini hafifletmede yardımcı olabileceği, özellikle yaşlı yetişkinler ve depresyona yatkın bireylerde olumlu etkilerinin olduğu bulunmuştur.  Örneğin, bir çalışma, D vitamini takviyesi alan bireylerin depresyon belirtilerinde önemli bir azalma yaşadığını göstermiştir. Bu etkiler, özellikle proinflamatuar (iltihap artırıcı) biyomarkerlerin (IL-6, IL-1β gibi) azalması ile ilişkilendirilmiştir, çünkü bu inflamasyon molekülleri depresyonla bağlantılıdır​.

Ek olarak, yaşlı yetişkinlerde yapılan başka bir çalışmada, D vitamini eksikliği olan bireylerin depresyon riskinin daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmalar, D vitamininin beyin fonksiyonlarını ve ruh halini düzenlemede önemli bir rol oynadığını ortaya koymaktadır​.

Sonuç olarak, D vitamini takviyesi, özellikle eksiklik yaşayan bireylerde, depresyon belirtilerinin azalmasında ve ruh sağlığının genel iyileşmesinde olumlu etkiler sağlayabilir.

3.7. Metabolizma üzerine etkileri

D vitamini, metabolizma üzerinde önemli etkiler gösteren bir vitamindir. Yapılan araştırmalar; D vitamininin metabolik sendrom, insülin direnci ve tip 2 diyabet riskini azaltabileceğini ortaya koymuştur. Özellikle pre-diyabet hastalarında D vitamini takviyesinin, tip 2 diyabete ilerlemeyi %10 oranında azalttığı gözlemlenmiştir. 

Bunun yanında, D vitamini eksikliği metabolik sendromun bileşenleri olan hipertansiyon, obezite ve dislipidemi ile ilişkilendirilmiştir. Yeterli D vitamini seviyeleri, genel metabolik sağlık üzerinde olumlu etkiler sağlayabilir ve bu tür risk faktörlerini hafifletebilir.  Özellikle D vitamini metabolitlerinin, kan şekeri regülasyonu ve insülin duyarlılığı gibi mekanizmalara etki edebileceği düşünülmektedir. Ancak, bu ilişkilerin neden-sonuç doğrultusunda tam olarak kanıtlanması için daha fazla müdahale çalışmasına ihtiyaç vardır.

D vitamini eksikliği, vücudun yeterli miktarda D vitamini üretmemesi, yeterince güneş ışığı alamaması veya diyetle yeterli D vitamini almaması durumunda ortaya çıkabilir. D vitamini yetersizliği veya eksikliği genel popülasyonda çok yaygın durumlar olarak tanımlanmıştır ve bazı yazarlar “D vitamini eksikliği epidemisi veya pandemisi” terimlerini kullanmaktadır Bu eksiklik şu belirtilere ve risklere yol açabilir:

Belirtiler:

Kemik ve kas ağrıları: D vitamini eksikliği, kalsiyumun emilimini etkiler ve bu da kaslarda güçsüzlük ve kemiklerde ağrıya neden olabilir.

Yorgunluk ve halsizlik: Düşük D vitamini seviyeleri enerji eksikliği ile ilişkilidir ve yorgunluk ve halsizliğe neden olabilir.

Sık enfeksiyonlar: D vitamini, bağışıklık sisteminin düzgün çalışmasına yardımcı olur; eksikliği daha sık hastalanmanıza neden olabilir.

Depresyon ve ruh hali bozuklukları: Çeşitli araştırmalar, düşük D vitamini seviyeleri ile depresyon arasında bir bağlantı olduğunu öne sürmektedir.

Kemik erimesi (osteoporoz) ve kırık riski: D vitamini eksikliği özellikle yaşlı bireylerde kemik yoğunluğunu azaltabilir, bu da kırık riskini artırır.

Riskler:

Obezite ve bazı kronik hastalıklar: Obezite, D vitamininin yağ hücrelerinde hapsolmasına neden olur, bu da dolaşımdaki seviyelerini düşürür. Ayrıca, Crohn hastalığı, çölyak hastalığı ve böbrek yetmezliği gibi bazı tıbbi durumlar da vücudun D vitamini emilimini olumsuz etkiler.

Yaşlılık ve koyu ten rengi: Yaşlandıkça cilt, güneş ışığından D vitamini üretme kapasitesini kaybeder. Ek olarak koyu tenli bireyler, melanin pigmentinin fazla olması nedeniyle D vitamini üretiminde daha zorluk çeker.

Vitamin D eksikliğinin önlenmesi ve tedavisi, genellikle yeterli güneş ışığına maruz kalma ve diyet takviyeleri ile sağlanır. Özellikle cilt yoluyla D vitamini sentezini desteklemek için UV-B ışınlarına maruz kalmak önemlidir. Bunun yanında, D vitamini takviyeleri, özellikle yüksek risk grupları için önerilmektedir.

Son 5 yılda yapılan çalışmalar, düşük D vitamini seviyelerinin otoimmün hastalıklar, enfeksiyonlar ve COVID-19 gibi solunum yolu hastalıklarına karşı artan duyarlılıkla ilişkili olduğunu göstermiştir. Özellikle D vitamini takviyesinin, inflamatuar belirteçleri azaltmada ve bağışıklık sistemi yanıtlarını dengelemekte yardımcı olduğu bulunmuştur.

Önleme ve Tedavi Yöntemleri:

Güneş ışığına maruz kalma: Özellikle yaz aylarında haftada en az 2-3 kez 15-30 dakika güneş ışığı almak, D vitamini seviyelerini artırmada etkilidir. Ancak güneş ışığının risklerini de göz önünde bulundurarak, aşırı maruziyetten kaçınmak gereklidir.

Diyet takviyesi: Yağlı balıklar, yumurta sarısı ve güçlendirilmiş süt ürünleri gibi besinler D vitamini alımına katkıda bulunabilir, ancak besinlerden alınan miktar genellikle sınırlıdır.

D vitamini takviyeleri: Amerikan Ulusal Bilim, Mühendislik ve Tıp Akademileri Gıda ve Beslenme Kurulu’nun (FNB) sağlıklı kişilerde kemik sağlığını ve normal kalsiyum metabolizmasını korumak için yeterli günlük alım miktarlarını belirlediği günlük D vitamini miktarları Tablo 2’de gösterilmektedir.

Yaş grubu

D vitamini için önerilen günlük miktar

1 yaşından küçük bebekler

10 mikrogram (mcg) (400 uluslararası birime (IU) eşdeğer)

1-70 yaş aralığı

15 mcg (600 IU)

70 yaş ve üstü

20 mcg (800 IU)

Bu yöntemler, kemik sağlığına katkı sağlamanın yanı sıra bağışıklık sisteminin işlevlerini de destekleyebilir. Yüksek risk grubunda olan kişiler (yaşlılar, güneş ışığına yeterince maruz kalmayanlar ve hamile kadınlar) düzenli olarak D vitamini seviyelerini kontrol ettirmelidir.

Fazla D vitamini alımının en büyük riski, kanda kalsiyum seviyelerinin aşırı yükselmesi (hiperkalsemi) ve buna bağlı çeşitli sağlık sorunlarıdır. D vitamini toksisitesi genellikle çok yüksek dozlarda D vitamini takviyesi kullanılmasıyla meydana gelir, güneş ışığı veya gıdalarla D vitamini toksisitesi oluşmaz.

Belirtiler arasında mide bulantısı, kusma, iştah kaybı, kabızlık, aşırı susama, sık idrara çıkma, kas zayıflığı, yorgunluk ve böbrek taşı oluşumu gibi semptomlar yer alır. Ayrıca, uzun süreli yüksek kalsiyum seviyeleri böbrek hasarı ve kemik ağrısı gibi daha ciddi komplikasyonlara neden olabilir. Nörolojik etkiler arasında kafa karışıklığı, uyuşukluk ve hatta koma görülebilir. Kardiyovasküler sistemde ise yüksek tansiyon ve kalp ritmi bozuklukları ortaya çıkabilir.

D vitamini toksisitesini önlemek için doktor kontrolünde takviye almak ve kan testleriyle D vitamini düzeylerini izlemek önemlidir.